Türk Savunma ve Havacılık Sanayii Tarihinde Bir Dönüm Noktası: Hürkuş
Vizyoner Genç’te daha önce yayımlanan “Yeni Nesil Muharip Jet Uçaklarının, Jet Eğitim Uçaklarına ve Pilot Eğitimine Etkileri” başlıklı yazıda da belirtildiği üzere, askeri pilot eğitimi güçlü bir hava kuvvetlerinin tesisi yolunda en az modern ekipmanların ve platformların temini kadar önem arz etmektedir. Turboprop motorlu eğitim uçakları ise günümüzde söz konusu uzun ve meşakkatli sürecin en önemli bileşenlerinden bir tanesi haline gelmiştir. Halihazırda Türk Hava Kuvvetleri tarafından KT-1T uçakları, bu çerçevede pilotların eğitimi için kullanılmaktadır. Yine benzer amaçlarla 2000’li yılların başından itibaren T-6A Texan II uçağı Amerikan Hava Kuvvetleri envanterinde hizmet vermekteyken, kısa süre önce Fransız Hava Kuvvetleri PC-21 ve İngiliz Hava Kuvvetleri de Texan T MK1 tedarikine yönelmiştir.
Türk Hava Kuvvetleri envanterinde KT-1T uçakları operasyonel olarak bulunsa da daha gelişmiş ve yüksek sayıda uçağa duyulan ihtiyaç hala sürmektedir. Bu bağlamda KT-1’lerin tedarik kararı dahi verilmeden öncesinde, T.C. Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı öncülüğünde, Türk Silahlı Kuvvetleri ihtiyaçlarına cevap vermek ve dünya pazarında pay sahibi olabilecek özgün bir eğitim uçağının yurt içi imkanlarla tasarlanması, geliştirilmesi, prototip üretimi, uluslararası sertifikasyonu, prototiplere ilişkin teknik veri paketi ve entegre lojistik destek altyapısının oluşturulması amacıyla Türk Başlangıç ve Temel Eğitim Uçağı Geliştirme Projesi başlatılmıştır. Takiben Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. ile 15 Mart 2006’da bir geliştirme sözleşmesi imzalanmıştır. “Türkiye’de EASA (European Union Aviation Safety Agency/ Avrupa Birliği Havacılık Güvenliği Ajansı) tarafından uluslararası sivil sertifikasyonu tamamlanmış şekilde, ilk kez bir insanlı uçağın geliştirilmesi ile üretiminin yapılması” meselesine, Hürkuş projesinde hususiyetle eğilinmiştir.
Taraflar arasında imzalanan geliştirme sözleşmesi kapsamında Hürkuş’un ön tanımlama evresi Temmuz 2006, kavramsal tasarım evresi Aralık 2006, ön tasarım evresi Ağustos 2007 ve kritik tasarım evresi Nisan 2009’da tamamlanmıştır.
Bu arada Hürkuş projesinin paralelinde, Savunma Sanayii Başkanlığı ile Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. arasında, Hava Kuvvetleri Komutanlığının 2008 yılından itibaren ortaya çıkacak olan temel eğitim uçağı ihtiyacını karşılamak üzere; Koreli bir firmanın ürünü olan KT-1 uçağının Türkiye’de ortak üretimine yönelik olarak, 3 Ağustos 2007’de başka bir anlaşma imzalanmıştır. “Temel Eğitim Uçağı Projesi” adı verilen bu projenin kapsamı 40’ı kesin, 15’i de opsiyon olmak üzere toplamda 55 uçaktır.
İlk uçar Hürkuş prototipi ünvanını taşıyan ve “A” konfigürasyonuna sahip olan TC-VCH kuyruk numaralı uçak; montajı ile üretimi tamamlanarak, 27 Haziran 2012 tarihinde, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.’nin Kazan yerleşkesinde düzenlenen törenle hangardan çıkartılmıştır. TC-VCH’nin yer testleri ve taksi testlerinin tamamlanmasının ardından, 29 Ağustos 2013’te, ilk uçuşu gerçekleştirilmiş, bu uçuşta 9.500 ft irtifaya tırmanılarak 33 dakika havada kalınmıştır. TC-VCI kuyruk numarasını taşıyan projenin ikinci prototipi ise 10 Eylül 2014’te uçuş testlerine başlamıştır.
İkinci prototipin uçuşu öncesinde, 6 Eylül 2013 tarihinde yapılan Savunma Sanayii İcra Komitesi toplantısında, Hava Kuvvetleri Komutanlığı için 15 adet Hürkuş’un teminine yönelik sözleşme görüşmelerine başlanması kararlaştırılmış; bu karar uyarınca yapılan çalışmalar sonucunda ise 26 Aralık 2013’te Hürkuş-B sözleşmesi imzalanmıştır.
Kendi sınıfında sivil havacılık sertifikası alan ilk uçak olan Hürkuş, ilk uçuşu takiben; sistem fonksiyon, hava veri sistemi kalibrasyon, kararlılık, kontrol, yapısal yük, iniş takımı acil durum açılma, düşük süratli uçuş, detaylı stall, aerodinamik konfigürasyon, viril (spin), performans, aerobatik, operasyon, yüksek hız ve çırpınma testlerine tabi tutulmuştur. Hürkuş projesinin test sürecinde iki uçar prototiple gerçekleştirilen uçuş testlerinin yanı sıra, üretilen 2 ayrı yapısal uçakta da dayanım, ömür ve hasar tolerans testleri gerçekleştirilmiştir.
Sertifikasyon süreci doğrultusunda, Hürkuş uçağıyla 22- 25 Mart 2016 tarihleri arasında, EASA Uçuş Test Pilotu ve Uçuş Test Mühendisi ile toplam 6 sorti sertifikasyon uyum gösterim uçuşu gerçekleştirmiştir. Bu uçuşlarda, uçağın genel uçuş ile kullanım karakteristiği, kararlılık, kontrol, perdövites, viril, manevra, akrobasi kabiliyeti, seyrüsefer, gece uçuşu, insan-makine arayüzü, acil durum prosedürleri ve uçak sistemleri EASA standartlarına göre değerlendirilmiştir. Hürkuş’un “B” konfigürasyonun kritik tasarım değerlendirmesi ise Savunma Sanayii Başkanlığı ve Hava Kuvvetleri Komutanlığı temsilcilerinin katılımıyla 17 Mayıs 2016 tarihinde tamamlanmıştır.
Hürkuş için SHGM (Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü) ile EASA tarafından, 15- 16 Haziran 2016 tarihlerinde gerçekleştirilen “Tasarım Organizasyon Onayı Denetimi” de bulgusuz şekilde başarıyla tamamlanmıştır. Takiben 11 Temmuz 2016 tarihinde “TT32 Uçak Tip Sertifikası” SHGM’den alınmış; aynı gün EASA tarafından verilen “EASA Geçerli Kılınan Tip Sertifikası” vesilesiyle sertifikasyon, tüm Avrupa ülkelerinde geçerli kılınmıştır. 18 Ağustos 2016’ da düzenlenen törenle de Hürkuş’un tip sertifikası, Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.’ye takdim edilmiştir.
EASA ile CS-23 gereksinimlerine göre sertifikalandırılan temel konfigürasyondaki Hürkuş-A ve entegre aviyoniklerle geliştirilmiş konfigürasyondaki Hürkuş-B’nin yanı sıra, halihazırda geliştirme çalışmaları devam etmekte olan Hürkuş-C adında silahlı bir konfigürasyon da bulunmaktadır.
Hürkuş’un silahlı konfigürasyonuyla ilk atış gösterimi, 7 Nisan 2017 tarihinde, Konya Karapınar Atış Alanında; dönemin Milli Savunma Bakanı Fikri Işık, Kara Kuvvetleri Komutanı Orgeneral Salih Zeki Çolak ve Savunma Sanayii Başkanı Prof. Dr. İsmail Demir’in katılımıyla gerçekleştirilmiştir.
9- 12 Mayıs 2017 tarihleri arasında düzenlenen IDEF’17 13'üncü Uluslararası Savunma Sanayii Fuarı esnasında, Savunma Sanayii Başkanlığı ile Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. arasında, 12 adedi opsiyon olmak üzere toplam 24 adet Hürkuş- C uçağının tedarikine yönelik anlaşma imzalanmıştır. Bu çerçevede de geliştirme çalışmalarına devam edilmektedir.
Kara Kuvvetleri Komutanlığı ve Jandarma Genel Komutanlığının ihtiyaçları göz önünde bulundurularak tasarlanan Hürkuş-C’de; dijital güvenli haberleşme, görüntü- veri bağlantısı, termal görüntüleme, nişangâh sistemi gibi kabiliyetlerin bulunması planlanmaktadır. Ayrıca toplam 1.500 kg faydalı yük kapasitesine sahip uçağın Cirit lazer güdümlü füze, LUMTAS/UMTAS tanksavar füzesi, genel maksat bombaları, 12,7 mm ve 20 mm top kullanma kabiliyetine haiz olması hedeflenmektedir. Sayılan mühimmatlara ilave olarak, TÜBİTAK (Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu) SAGE (Savunma Sanayii Araştırma ve Geliştirme Enstitüsü) ürünü TOGAN Havadan Bırakılan Güdümsüz Düşük Profil Güdümlü Havan Mühimmatı atış görüntüleri de 2019 yılı içerisinde yayımlanmıştır. Ancak TOGAN’ın operasyonel olarak kullanımının gerçekleşip gerçekleşmeyeceği henüz kesinleşmemiştir. Ek olarak uçağa yedek yakıt deposu, zırh ve yerden gelebilecek tehditlere karşı kendini koruyabilmesi için elektronik harp kendini koruma sistemi entegrasyonu gerçekleştirilecektir.
Hürkuş-B’nin ilk uçuşu ise 29 Ocak 2018’de icra edilmiştir. Öncülüne göre 100 kg daha hafif, hızlı, modern ve güçlü bir varyant olan bu konfigürasyon, Hürkuş-A’ya nazaran stabil ve kapsamlı bir uçak olarak tasarlanmıştır. Halihazırda Hava Kuvvetlerine Hürkuş-B uçaklarının teslimatı için çalışmalara devam edilmektedir.
Kaynakça:
- TAI’nin Sesi 100. Sayı
- TAI’nin Sesi 101. Sayı
- TAI’nin Sesi 102. Sayı
- TAIMAG 103. Sayı
- TAIMAG 105. Sayı
- MSI Dergisi 145. Sayı
- The Training and Military Pilots: Men, Machines and Methods/ Michael D. Hays
- Future force philosophy: Operators grapple with the art of fifth-generation pilot training/ IHS Jane’s
- Next-Gen Hawk Training to Fight/ Air International
- Assessing the Impact of Future Operations on Trainer Aircraft Requirements/ Rand Corporation
T.C. Cumhurbaşkanlığı - Savunma Sanayii Başkanlığı himayesinde yürütülmektedir.
