T70 Projesi ve Küresel Bir Döner Kanat Mükemmeliyet Merkezi Olma Yolunda “TUSAŞ”
Türk Genel Maksat Helikopter Programı (TGMHP); Kara Kuvvetleri Komutanlığı, Hava Kuvvetleri Komutanlığı, Özel Kuvvetler Komutanlığı, Jandarma Genel Komutanlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Orman Genel Müdürlüğü gibi farklı tedarikçilerin ihtiyaç duyduğu toplamda 109 adet genel maksat helikopterinin teminini amaçlamaktadır. Projede ilk ihale, 19 Ocak 2005 tarihinde alınan Savunma Sanayii İcra Komitesi (SSİK) kararıyla başlatılmıştır.
Tarihsel olarak bakıldığında başlarda 32 adetlik tedarik miktarı belirlenmiş ancak bu sayı sonraları sırayla 52’ye ve 54’e yükselmiştir. En nihayetinde de mevzubahis ilk ihale 5 Aralık 2007 tarihli SSİK kararıyla iptal edilmiş, TSK (Türk Silahlı Kuvvetleri) Helikopter Projesi ve TURNA Projesi olarak anılan iki farklı proje, tek çatı altında toplanarak; yabancı bir helikopterin, iş birliği içerisinde kritik alt sistemler de dahil olacak şekilde yurt içinde üretilmesi kararlaştırılmıştır.
Müteakiben tedarik miktarı, takribi 12 adet navalize helikopteri de içerecek şekilde 121 adede çıkartılmış, fakat sonrasında bu navalize helikopterler için ayrı bir tedarik programının yürütülmesine karar verilerek bugünkü 109 adetlik sayıya ulaşılmıştır.
TGMHP’de ana yüklenici konumunda bulunan Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. (TUSAŞ) tarafından, projeye ilgi gösteren, dünyanın önde gelen iki helikopter üreticisinin T149 ve T70 çözümleri için 1 Ağustos 2009’da teklife çağrı dosyası yayımlanmıştır.
Opsiyon olarak 98 helikopterin eklenmesinden ve birkaç kez “En İyi ve En Son Teklif” istenmesinden sonra ise 2011 yılında tercih, Amerikalı firmanın T70 çözümünden yana kullanılmış; 21 Şubat 2014’te TUSAŞ ile T.C. Cumhurbaşkanlığı Savunma Sanayii Başkanlığı, ya da o dönemki ismiyle Savunma Sanayii Müsteşarlığı arasında ana yüklenicilik sözleşmesi imzalanmıştır. Ayrıca yine aynı gün Amerikalı üretici ile TUSAŞ arasında ana- alt yüklenicilik, TUSAŞ ile ASELSAN A.Ş., TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş. ve Eskişehir’de yerleşik bir özel sektör firması arasında da alt yüklenicilik sözleşmeleri imzalanmıştır.
S70i helikopteri üzerinden temellendirilen T70’in yurt içinde üretim sürecinde, mevcut endüstriyel model çerçevesinde yerli firmaların iş payları şu şekildedir:
- TUSAŞ: kabin, kokpit, kuyruk konisi, yatay- dikey kuyruk, ana rotor palleri, kuyruk rotoru palleri gibi tüm ana parçaların üretimi, nihai montaj işlemleri, test faaliyetleri ve entegre lojistik destek,
- ASELSAN A.Ş.: temel aviyoniklerin geliştirilmesi, entegrasyonu ve Amerikalı üreticiyle birlikte helikopter kokpiti geliştirilmesi,
- TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş.: T700 motorunun üretimi
Bu iş paylarına ilaveten, Eskişehir’de konuşlu bir özel sektör firması tarafından da iniş takımları, dişli kutusu detay parça ve dinamik parçaların üretimi ile montajı gibi görevler üstlenilecektir. Ayrıca belirtilmelidir ki T70 projesinde, ortaya çıkartılacak çözümün aynı zamanda iş birliği içerisinde üçüncü taraflara pazarlanması da hedeflenmektedir.
TGMHP kapsamında önemli kilometre taşlarından bir tanesi, Polonya’da üretilen bir adet prototip S70i helikopterinin, ASELSAN ürünü aviyonikler entegre edilmek üzere Mart 2017’de Türkiye’ye teslim edilmesi olmuştur. Bu çerçevede helikopter, Polonya’nın güneyinden Ankara’ya kadar, dokuz saat süren, 1.720 kilometrelik bir uçuş gerçekleştirmiştir. İntikal esnasında iki defa da yakıt ikmali yapılmıştır.
Ayrıca TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş. tarafından üretimi gerçekleştirilen ilk T700-TEI-701D motoru 13 Mayıs 2019’da gerçekleştirilen törenle teslim edilmiştir. Bu törende aynı zamanda TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş. bünyesinde kurulan Turboşaft Ar-Ge Test Merkezinin temeli atılmıştır. Törende konuşan TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş. Genel Müdürü Prof. Dr. Faruk Akşit, TGMHP’de firmanın iş payına ilişkin olarak şunları dile getirmiştir:
“T700-TEI-701D motoru, Türkiye’nin genel maksat helikopteri ihtiyacını karşılamak üzere, T.C. Cumhurbaşkanlığı Savuma Sanayii Başkanlığı himayesinde yürütülen büyük bir projenin parçası. Geçmişi, 15 ila 20 yıl kadar önceye kadar uzanan proje kapsamında, S70i helikopterlerinin Türkiye’de yerli olarak üretilmesi hedefleniyor. Mali boyutu 3, 2 milyar dolar mertebelerinde olan bu büyük projede, TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş.’nin rolü ise helikopterlerin motorlarının yerli olarak üretilmesi. Helikopterin gövde üretimi Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş., aviyonik üretimi ise ASELSAN A.Ş. tarafından gerçekleştiriliyor. 20 yıldan uzun bir süre içerisinde, 236 adet T700-TEI-701D motoru tarafımızca teslim edilecek. Ancak teslimin gerçekleştirilmesi ile TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş.’nin sorumluluğu bitmiyor. Motorların bakım, onarım ve idamesi de firmamıza ait.
T700-TEI-701D’nin en büyük özelliği, Türkiye’de üretilmiş ilk yerli helikopter motoru olmasıdır. İlk milli helikopter motorumuz ise T625 helikopterinde kullanılacak olan TS1400’dür. T625 helikopterine entegrasyon çalışmaları gerçekleştirilmek üzere Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.’ye ilk TS1400 teslimatını da bir yıl içerisinde gerçekleştirmeyi hedefliyoruz.
Henüz T700-TEI-701D, %20- 30 gibi nispeten düşük bir yerlilik oranı ile üretilse de ilerleyen süreçte bu oranı %60 seviyesine çıkarmayı hedefliyoruz. Zaten motorun, üretimi en zor komponentleri diyebileceğimiz hareketli parçalar, tarafımızca üretiliyor. Diğer parçalar ise motorun asıl üreticisi olan firmanın tedarik zincirinden tedarik ediliyor. Burada, kurmuş olduğumuz test bremzesinde de kalifikasyon testlerini icra ederek, teslimatı gerçekleştiriyoruz. Bugün itibariyle 4 motorun üretimi tamamlanmış durumda.”
Kaynakça:
- Türk Genel Maksat Helikopteri Programı Sözleşmesi, Nihayet!/ Savunma ve Havacılık Dergisi Sayı 160
- Döner Kanat Projeleri ve Türkiye/ Savunma ve Havacılık Dergisi 163. Sayı
- Türkiye, Türbin Motor Teknolojileri Açısından Tarihi Bir Günü Daha Geride Bıraktı/ Vizyoner Genç
- Poland Goes Sole-Source for Special Forces Black Hawks/ Aviation Week
- Turkish-Built T-70 Black Hawk Deliveries to Begin in 2021/ Aviation Week
- Sikorsky Delivers S-70i For Turkish Avionics Work/ Aviation Week
- Turkey Near To Signing Black Hawk Agreement/ Aviation Week
- Turkey's Aselsan receives T70 prototype/ Flight Global
- IDEF: Turkey's T70 rotorcraft heading for 2020 certification/ Flicght Global
- T70 Genel Maksat Helikopteri Programı/ Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş.ü
- Alp Havacılık’tan, Eskişehir’e, İlave 90 Milyon Dolarlık Helikopter Yatırımı/ MSI Dergisi 152. Sayı
- GMHP’nin Aviyonik Entegrasyonunda Yeni Aşama Başlıyor/ MSI Dergisi
- Milli Ağır Taarruz Helikopteri Düşmana Daha Ağır Zayiat Verdirecek/ MSI Dergisi
- Türk Genel Maksat Helikopter Programı (GMHP)/ TUSAŞ Motor Sanayii A.Ş.
T.C. Cumhurbaşkanlığı - Savunma Sanayii Başkanlığı himayesinde yürütülmektedir.
